Boz ay dönəmində, yəni Novruz bayramına yaxın 4 çərşənbə zamanı 4 ünsür oyanır. Bu, qədim türkün mifik görüşü ilə bağlıdır. Hər bir ilaxır çərşənbəni simvollaşdıran, dünyanın yaranmasında aparıcı mövqe daşıyan bu ünsürlər Novruzla bağlı fəlsəfi düşüncənin əsaslarındandır. Su, Od, Yel, Torpaq ünsürlərinin köməyi ilə qışda yatan, ölən təbiət dirilib canlanır. Hər çərşənbədə bir ünsürün ayılması qədim türk mifologiyasından qaynaqlanır.
Xalq etiqadına görə, üçüncü ilaxır çərşənbə Yel çərşənbəsidir. Yel çərşənbəsində yelin ayılması, yelin əsməyə başlaması bəzi təsərrüfat işlərinin də sahmana salınmasına yardım edir. Əvvəllərdən Xırman mərasiminin icrasında da yelin, küləyin funksiyası aparıcı mövqe daşıyırdı. Xalq arasında “Küləkli hava gərəkli olar” atalar sözü də bu məqamı təsdiqləyir. Və ya “Xırmanın yelsiz qalmasın” kimi alqış nümunəsi də yelin təsərrüfat əhəmiyyətini bir daha sübuta yetirir.
Yel çərşənbəsinə bəzən xalq arasında “toz çərşənbə” də deyirlər. Təbiət qüvvələrinə etiqadla yanaşan etnos təbiətə hörmətini, ondan imdad, kömək istəyini müxtəlif ayinlərlə ifadə etmişdir. Təbiətdən kömək uman, aman diləyən xalq əzizləmə xarakterli adlarla da bu məqsədini açıq-aydın büruzə verir. Yelin təsərrüfata gərəkli olduğunu düşünən xalq onu “əzizləyərək” “külək oyadan çərşənbə”, “küləkli çərşənbə”, “yelli-güllü çərşənbə”, “yelli çərşənbə” də adlandırmışdır.
Yel – dünyanın yaranmasında üçüncü fundamental stixiya, yəni ünsür sayılır. Yel nəfəsalma mexanizmi kimi təzahür edərək həyat prinsipi ilə birbaşa bağlanır. Qədim mifologiyalardakı təsəvvürlərə görə, Yel Allahı Şu səmanı və torpağı doğurur. Bu obraz həyat simvolu kimi səma qapılarını açan və örtən obraz kimi təsəvvür edilir.
Azərbaycan türklərində “Yel baba” obrazı kimi tanınan varlıq qədim türk dünyaduyumuna görə, dünyada nə külək varsa, hamısının ixtiyarını öz əlinə alır. Xalq arasında belə bir mifoloji inam dolaşmaqdadır ki, “Yel yeldir, onu da əsdirən var”. Azərbaycan xalqının folklor örnəklərinə əsasən söyləmək olar ki, yel çərşənbəsi zamanı müxtəlif ayin və mərasimlərin icrası mütləqdir. Xalq düşüncəsində yelin müqəddəs anlam daşıması xalqımızın şifahi təfəkküründə uzun müddət başlıca mövqe daşımışdır. Bu baxımdan Azərbaycanın bəzi regionlarından toplanmış mərasim örnəkləri haqqında məlumatlar yelin bir zamanlar xalqımızın düşüncəsində kult məqamında olduğunu sübut edir.
Naxçıvan ərazilərindən toplanmış folklor örnəklərinə əsasən söyləmək mümkündür ki, xalqın folklor yaddaşında Yel kultu – Yel əyəsi ilə bağlı maraqlı mifik mətnlər, inanc sınama nümunələri mövcuddur. Belə ki, xalqın folklor yaddaşında yel çərşənbəsi zamanı yel əyəsinin ayıldığına inanc dolaşmaqdadır. Biz əyə kultuna, sözünə Naxçıvan ərazilərində daha çox rast gəlirik. Xalq belə deyir ki: “Yel çərşənbəsində yel ayılır, külək əsir, havanın ağırlığı sınır”. Bu inanclar qədim türklərdə yelin kult səviyyəsində olduğunu nümayiş etdirir. Yelin “baba” hesab edilməsi xalqımızın şifahi təfəkküründə uzun zamanlar başlıca mövqedə olmuşdur.
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Yel çərşənbəsində, ümumiyyətlə, Azərbaycanda, o cümlədən Naxçıvan Muxtar Respublikasının şəhər və kəndlərində bir-birindən maraqlı ayin və mərasimlər icra edilməkdədir ki, bunların çoxunda Yel tanrısına sitayiş əks olunur. Evlərdəki paltar-palazın təmiz havaya çıxarılıb tozunu təmizləmək, Xırman mərasiminin aktual olduğu vaxtlarda taxılın biçilib xırmana yığılması ilə icra olunan “Yel baba” mərasimi Yel tanrıçılığına inamı təsdiqləyir.
Yel çərşənbəsi zamanı qəbirüstü ziyarətlər də təşkil olunur. Belə ki, dünyadan köçən insanların xatırlanması münasibətilə ehsanlar bişirilib paylanır, qəbirləri ziyarət edilir. Həmin ildə yas düşən evin sakinləri yasdan çıxarılır. Ordubad rayonunda buna “paxır bayramı” deyilir. Belə ki, sözügedən çərşənbəyədək qırxı çıxmayan mərhumun evinə yaxınlar, qohumlar toplaşırlar, onun ailə üzvləri ilə birgə bayrama hazırlıq görürlər. Həmin evdə bayram şirniyyatları bişirilir, evin sakinlərinə təzə geyimlər geyinmək, qara libasları Novruz əhvali-ruhiyyəli libaslarla əvəzləmək tövsiyə olunur. Beləliklə, həmin ailə də qohum-yaxınlar tərəfindən cəmiyyətə uyğunlaşdırılır, sosial birlikdən, el-obanın bayram əhvali-ruhiyyəsindən kənarda qalmır.
Xalqımızın şifahi yaddaşında, yəni folklor dünyasında yel kultu ilə bağlı, yel kultuna tapınmanı ifadə edən folklor örnəkləri yaşayır. Bu yöndə atalar sözləri daha çox diqqətçəkəndir: Yel qayadan nə aparar?! Yelnən gələn selnən gedər. Alçaqda yatma, sel aparar, ucada yatma, yel aparar. Kələklə gələn, küləklə gedər. Allah yel də verib, yol da verib.
Kiçik janr nümunələrindən olan tapmacalar da yelin əfsanəvi obrazını yaratmaq baxımından xarakterikdir:
Hər yan ələk-vələkdir,
İsti tamam kələkdir.
Dəyirmana can verər,
Xırmana da gərəkdir (yel).
Yel baba obrazı Naxçıvan ərazilərindən toplanmış inanc nümunəsində öz maraqlı əksini tapmaqdadır. Xalq belə deyər ki: “Yel çərşənbəsi gecəsi söyüd ağacının altına keçib niyyət elə və Yel babanı çağır. Əgər Yel baba sənin səsini eşidib əssə və söyüdün yarpaqları ağaca toxunsa, diləyin gerçəkləşər”.
Yel çərşənbəsində ayılan yelin, küləyin təsiri ilə təbiətə güc-qüvvət, yeni nəfəs gəlir. Qışda “ölən” təbiəti Boz ayda oyadan 4 ünsür – Su, Od, Yel, Torpaq yeni təbiətin carçısı kimi xalq yaddaşında güc-qüvvət rəmzi olaraq yaşamaqdadır.
Uca Tanrı ömrünüzə nur qatsın, sağlam həyat, sağlam ruh diləyiniz gerçək olsun! “Yelli-güllü” çərşənbənin yeni nəfəsli, yeni ruhlu qədəmləri uğurlu olsun!
Aytən CƏFƏROVA
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
