Azərbaycanlılar arasında geniş yayılan ümumxalq bayramlarından biri də Ramazan bayramıdır. Bu ay ilin mübarək aylarından olub, insanların qəlbinə sevinc bəxş edir. Ayın əsas xüsusiyyəti ay boyunca oruc tutmaq, xeyir əməllərin sayını artırmaqdır. İslam dininə görə, oruc tutmaq müsəlmanların əməl etmələri vacib sayılan beş şərtdən ikincisidir. Orucluq hər il hicri-qəməri təqviminin 9-cu ayı olan Ramazan ayında 30 gün müddətində saxlanılır. Müsəlman dünyasında oruc tutma (əs-saum) hicrətin 2-ci ilində (624-cü ildə) tətbiq edilməyə başlanmışdır. Qurani-Kərim Allaha ibadətin bu şəklini inkişaf etdirərək orucu Quranın nazil edilməsinin və insanlara çatdırılmasının başlanması ilə əlaqələndirmiş və müsəlmanları oruc tutmağa çağırmışdır.
Xalq orucluğa həm də İslamın əxlaqi-mənəvi təhcizatı kimi baxmışdır. Həqiqətən, orucluq əsnasında insana, ola bilsin ki, dünya həyatının ən mühüm əxlaqi dərsi təlqin edilir. Harama aludə olmaqdansa özünü ağır sınaqlara və hər cür çətinliklərə sinə gərməyə hazırlamaq daha yaxşıdır. “Quran oruc tutmağı İslamın müsbət meyarı kimi götürmüş, başqa vacib əməllərin yerinə yetirilməsində yol verilmiş xətaların orucluq vasitəsilə bağışlanmasının mümkünlüyünü təsbit etmişdir” (Qurani-Kərim, əl-Bəqərə,185).
Folklor materiallarından aydın olur ki, Ordubad şəhəri və onun ətraf kəndlərində Ramazan ayının 15-ci gününü xüsusi təntənə ilə qeyd edirlər. Ordubadlıların “orucun on beşi” adlandırdıqları bu gündə iftar süfrələri digər günlərlə müqayisədə daha zəngin olur. Nişanlı qızların valideynləri oğlan evinə qonaq gəlir, bütün ailə üzvləri, xüsusən də bəy üçün hədiyyələr gətirirlər.
Bu gün, yəni Ramazan ayının 15-ci günü Ordubadda ən çox diqqəti cəlb edən uşaqların şənliyidir. Hər bir məhəllənin uşaqları dəstə-dəstə toplaşaraq evlərə gedir, torba atır, “orucun on beşi” paylarını toplayırlar. Bir neçə gün əvvəldən ailələrdə evə gələcək “kiçik qonaqları” qarşılamaq və onları razı salmaq məqsədilə müəyyən şirniyyat növləri hazırlanır. Əvvəllər bunlar evin qadınları tərəfindən hazırlanan şirin çörəklər, “cəvizli kükə”, “yağlı kükə”, meyvə qurularından ibarət olurdusa, indi dükanlardan hazır şirniyyatlar, şirin çörəklər, biskvitlər və s. alınır, əvvəlcədən evdə hazır saxlanılır. Bu haqda topladığımız mətnlərin birində deyilir: “Ordubadda oruşlux ayının on beeşində hər üşəx əlinə bir torba alıp qapı-qapı gəzir, oruşluğun sovqatını isdiyir. Unnar pay isdiyəndə hər kəsə belə müraciət edillər:
Orucun on beeyşidir, gəldıx sizə,
Orucun niyazını verin bizə.
Xanım, ayağa dursana,
Boşqabı doldursana.
Ya rəbbi, gəlir, rübba gəlir,
Boşqabı doldurub gəlir.
Verənin oğlu-qızı çox olsun,
Doğduğu oğlan olsun,
Sonbeşiyi qız olsun,
Açılsın sünbül olsun.
Əgər ev əyəsi ayağın sürüyərsə, üşəxləri gözdədərsə, unda uşəxlər bir də oxuyəllər:
Orucun beeyşidir, gəldıx sizə,
Orucun niyazını verin bizə.
Xanım, ayağa dursana,
Boşqabı doldursana.
Ya rəbbi, gəlir, rübba gəlir,
Boşqabı doldurub gəlir.
Verənin oğlu olsun,
Vermiyənin kor qızı olsun,
U da tüşsün təndirə yansın.
Üşəxlər mahnını oxuduxdan soora paylarını alıp gedillər. Bəzən üşəxlər oxumullar, bu zaman ev əyəsi üşəxlər oxuyana qədər unnarın payını vermir. Beləliyhnən, oruclux ayının on beeyşində unnar yeməli şeylər topluyullar. Bu nemətdəri bəzən ay bitənə qədər yeyib qutara bilmillər”.
Ərazidən topladığımız məlumata əsasən, çox nadir hallarda olar ki, uşaqlar daxil olduqları evdən əliboş çıxarlar. Belə olan halda onlar ev yiyəsindən acıq çıxmaq qərarına gələrlər: həmin evin eşik qapısının ağzını natəmiz vəziyyətə salarlar.
Bir çox tədqiqatçılar bu adətin eyni variantının Türkmənistanda da olduğunu söyləyirlər. Həmin gün uşaqlar qapı-qapı gəzib pay alırlar. Oxunan parçalar Ordubaddakına çox yaxındır:
“Yukarıda bir ay var,
Ucu kızıl yay var.
Peygamberin saçagında
Bize konulmuş pay var.
Çok verenin oğlu olsun,
Az verenin kızı olsun,
Teyzecam, on oğlun olsun” .
M.Təhmasib “Məktəb jurnalında folklora münasibət” məqaləsində orucun 15-ci günü oxunulan mətnlərdən nümunə vermişdir:
Orucun on beşinə gəldik sizə,
Qazanın qazmağını verin bizə.
Nə verir isəniz, veriniz bizə,
Şilə, şirni, ya da firni,
Bağa da bazardan gəldi.
Orucun on beşinə gəldik sizə,
Orucun niyazını verin bizə,
Xanım, ayağa dursanna!
Boşqabı doldursanna!
Uşağın, oğlun olsun,
Allahı sevər isən,
Bizi yola tez salsana!.
Mətndən göründüyü kimi, uşaqlara vermək üçün orucun 15-də evdə şirnilər hazırlanırdı. Xalqın yaddaşında bu günün tarixi ilə əlaqədar bir rəvayət də yaşamaqdadır: ”Məhəmməd Peyğəmbərin uzun müddət övladı olmurmuş. Orucun 15-ci günü onun övladı dünyaya gəlir. Peyğəmbər bu münasibətlə uşaqlara şirniyyat alıb paylayır. Və bundan sonra hər il orucun 15-ci günündə hər bir ordubadlı ailə uşaqlara şirniyyat paylayır”.
Bu adət bəzi fərqlərlə Azərbaycanın başqa regionlarında – Şəki ərazisində də izlənməkdədir. Burada isə uşaqların pay istəməsi orucluq ayının 30-cu gününə təsadüf edir. Alacaqları pay da yumurtadan ibarət olur. Adəti özündə əks etdirən mətnə diqqət edək:
“Həşərəm, hüşərəm,
Yumurta vermiyənnən küsərəm,
Yumurta verənə oğlan olsun,
Vermiyənə qız olsun,
Adı da Fatma olsun,
Qaşdarı çatma olsun,
Baxtı da qara olsun”.
Qeyd edək ki, Ramazan ayının 15-ci günü Cənubi Azərbaycanın Təbriz şəhərində də qeyd olunur və bu münasibətlə “On beş aşı” adlanan yemək bişirilir.
Ramazan ayının müqəddəsliyi təkcə bu ayda icra olunan dini ayinlərlə kifayətlənmir, həm də milli faktorlar bunlara təsir edərək zənginləşdirir. Hər halda bu müqəddəs ayda icra olunan ayin və rituallar mənəvi-əxlaqi saflığa dəvət xarakteri daşıyır.
Aytən Cəfərova
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
