AZ EN RU

Ədəbiyyatşünas alim: Nizami Gəncəvinin əsərlərində türk ruhu var

Son günlərdə İran Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi haqqında belə bir yanlış fikir söyləmişdir ki, guya Nizami fars zadəganları nəslindən olan İran şairidir və milli-etnik mənsubiyyətinə görə farsdır. Əlbəttə, İran Xarici İşlər Naziri sözçüsünün söylədiyi bu fikir yeni deyil. Şovinist İran alimlərinin, siyasətçilərinin min dəfə oxuduqları köhnə bayatının min birinci dəfə təkrarıdır. Əslində isə həmin qondarma fikrin heç bir elmi və məntiqi əsası yoxdur.

İran Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsünün bu fikrinə kifayət qədər tutarlı cavabı, ilk növbədə, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev “Dünya bu gün: Çağırışlar və ümidlər” mövzusunda X Qlobal Bakı Forumundakı çıxışında vermişdir. Prezident bildirmişdir ki, Nizami yaradıcılığı bütün elmi parametrlərinə, ideya, məzmun və bədii-estetik mahiyyətinə görə şairin məhz Azərbaycan türkü olduğuna heç bir şübhə yeri qoymur.

Bu barədə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru, filologiya elmləri doktoru, Əməkdar müəllim Yaqub Babayev məlumat verib.

Alim qeyd edib ki, Nizami Gəncəvinin mənşəcə fars olması ilə bağlı fars şovinistlərinin əllərində yalnız bir fakt var. Bu fakt ondan ibarətdir ki, Nizami əsərlərini fars dilində yazıb. Belə bir məntiq absurddur və Nizaminin milli mənsubiyyətcə fars olması üçün əsas sayıla bilməz. Çünki orta əsrlərdə fars dilində şeir yazmaq bir ədəbi ənənə idi. Xaqani, Arif Ərdəbili, Əssar Təbrizi, Nəsimi, Füzuli, Saib Təbrizi və s. kimi milli mənsubiyyətinin Azərbaycan türkü olduğu mübahisəsiz qəbul edilən, heç bir şübhə doğurmayan onlarla Azərbaycan şairi də fars dilində xeyli poeziya nümunələri yaratmışlar. Onda biz həmin şairləri də mənşəcə fars hesab etməliyik. Yaxud onda orta əsrlərdə mənşəcə fars olan və o dövrdə İslam coğrafiyasında elm dili sayılan ərəbcə yazan alimləri də fars yox, ərəb hesab etməliyik.

Nizaminin Azərbaycan türkü olması ilə bağlı yüzlərlə fakt söyləmək mümkündür. Biz bunlardan bir neçəsini farspərəstlərə xatırlatmaq istəyirik:

Nizami özünə “Gəncəvi”, yəni “Gəncəli” nisbəsi götürmüşdür. Bununla da dahi sənətkar özünün gəncəli olduğuna təkzibolunmaz möhür vurmuşdur. Qoy İranpərəstlər istər XII əsrdə, istərsə də ondan əvvəllər və sonralar Gəncədə yaşayan 5-10 farsın adını çəksinlər. Gəncə tarixən türklərin yurdudur və XII əsrdə də bu belə idi.

Nizaminin əsərlərində Gəncəyə dərin bir sevgi, sayğı və vətənpərvərlik ruhu vardır. Məsələn, şair deyir: “Gəncə mənim Harutu yandıran Babilimdir”. Yəni Gəncə şəri, bədxahlığı, nəfsi rəzalətləri yandıran müqəddəs bir məkandır. Qoy farspərəstlər desinlər görək sənətkar hansı fars şəhəri haqqında bu cür yüksək fikir söyləyib?

Şairin “İsgəndərnamə”sində belə bir qondarma beyt var: “Mən özüm Gəncə dənizində itsəm də, əslində Kuhistan vilayətinin Qum şəhərindənəm”. İran sevdalılar Nizamini farslaşdırmaq üçün şairin bu beytinə də tez-tez istinad edirlər. Halbuki poemanın daha qədim əlyazmalarında bu beytə rast gəlinmir. Yəni həmin beyt poemaya daha sonrakı yüzilliklərdə fars katibləri tərəfindən saxta şəkildə artırılmışdır.

Nizaminin düşüncə tərzi, təfəkkür manerası, fikir dünyası bütünlüklə türk ruhuna, türk libasına bürünmüşdür və orada farsçılıqdan heç bir əsər-əlamət yoxdur.

Nizami heç bir əsərində, heç bir yerdə fars sözünə məna vermir, sözün semantik mənasına tamamilə laqeyd münasibət bəsləyir. Çünki fars kimi “fars” kəlməsinin semantik yükü də şair üçün maraqsızdır. Halbuki mütəfəkkir sənətkar əsərlərində dəfələrlə “türk” sözünü işlədir. Həm də bu sözü “igid”, “cəsur”, “qorxmaz”, “gözəl” və s. sözlərin sinonimi kimi, yəni tamamilə müsbət çalarda işlədir. Bu onun türklərə rəğbətinin aydın göstəricisidir.

Şairin əsərlərində tərkibində “türk” sözü işlənən müsbət xarakterli gözəl obrazlarına da rast gəlirik. Məsələn, “Yeddi gözəl” də Türknaz, Türktaz kimi gözəl qadın obrazlarının adı çəkilir.

Sənətkarın əsərlərində xeyli sayda türk sözləri vardır. Hətta indi də Gəncə dialektində işlənən “hancarı” ( “necə?”, “nə cür?” mənasında) sözünə də Nizamidə rast gəlirik. Yaxud “dovğa” sözünə və s.

“Xosrov və Şirin”də Nuzami yazır: “Hərgah mənim türk olmağım saraydan gizlin qalmışdırsa, ilahi, sən özün ki, bunu bilirsən”.

Yenə “Xosrov və Şirin”də sənətkar qıpçaq türkü olan zövcəsi Afaqın ölümündən danışarkən deyir:

Əğyara qəzəbli, mənə mehriban,

Könül yoldaşımdı o nazlı canan.

Türklərtək olmuşdu bir kəsə möhtac,

Türklərtək elədi yurdumu tarac.

O türküm getdisə bir gün çadırdan,

Saxla türkzadəni, sən ey Yaradan.

Burada şair təkcə Afaqın deyil, oğlu Məhəmmədin də türk olduğunu xatırladır. Son misrada “türkzadə” (“türk oğlu”, “əsil-nəsli türkə bağlı”) dedikdə şair oğlu Məhəmmədi nəzərdə tutur. Niyə müəllif oğluna “farszadə” yox, məhz “türkzadə” deyir. Çünki o, yəni Nizami də, onun oğlu da türk əsillidir.

Nizami “Kəbə sultanı” qəsidəsində Məhəmməd (ə.s.) peyğəmbəri “ Ərəb əndamlı türk” (!!!) adlandırır:

Ərəb əndamlı türkdür, hər gün min könül ovlar,

Ənbərdən qara xal var nurlu ağ çöhrəsində.

Şair islam peyğəmbərini niyə farsa yox, məhz türkə bənzədir. Qoy farspərəstlər bu barədə də yaxşı-yaxşı düşünsünlər.

Təbii ki, Gəncəli Nizami heç vaxt fars olmadığı kimi, fars dəyirmanına su tökənlər də onu Azərbaycan türklərinin əlindən ala bilməzlər.

Nəşr edilib : 13.03.2023 23:39