Kəngərli rayonunun Çalxanqala kəndi həm də tarixi yaşayış məskənlərindəndir. Dərələyəz silsiləsində, dağətəyi zonada yerləşən kəndin adı yaxınlıqdakı Çalxan dağının üzərindəki dördkünc fomalı abidə-qaladan götürülüb. Kənddə məskunlaşmış sakinlərin də demək olar ki, hamısı Dərələyəz mahalının Naxçıvanla həmsərhəd olan yaşayış məntəqələrindən bura pənah gətirənlərdir. Hazırda isə onların sayı 2163 nəfər təşkil edir.
Bu məlumatları kənd bələdiyyəsinin sədri Şahzadə Vəliyev deyir. Dərələyəz mahalının Paşalı rayonundan olan Vəliyevlər ailəsi də 1988-ci ilin sonlarında Naxçıvana köçməyə məcbur olublar. Şahzadə Vəliyev bildirir ki, Paşalı rayonu 1931-ci ildə yaradılıb, 1956-cı ilə qədər Əzizbəyov rayonu adlandırılıb. 1991-ci ildən isə ermənilər adını dəyişdirərək Vayk rayonu qoyublar. Həmçinin rayonun Köçbəy, Leyliqaçan, Axta, Kotanlı, Herher, Səfolar, Bulaqlar, Gömur, Gabud, İtqıran, Zeytə və digər kəndləri olmaqla, ümumilikdə 34 kəndi 1989-cu ilə qədər tamamilə azərbaycanlıların yaşadıqları kəndlər olub. Həmsöhbətim qeyd edir ki, onlar Gabud kəndindən bura köçüblər. Mərhum general-leytenant Firudin Nəbiyev, şair Surxay Şahquliyev, yazıçı-jurnalist, kimya üzrə fəlsəfə doktoru Nazir Əhmədli məhz bu kəndin yetirmələridir.
Gabud da qədim kəndlərdən olub. Adı “qayalıqda keçən yol”, “daşlıq” mənasındadır. Tarixçilər kəndin əsasının X əsrdə qoyuldugunu bildirirlər. Erməni mənbələrində kəndin adı “Gyabut”, “Gyabud” formalarında verilir. O vaxt kənddə səkkizillik məktəb fəaliyyət göstərib. Kənd 1918-ci ildə də deportasiyaya məruz qalıb. Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra əhali yenidən ora qayıdıb. Amma bu qayıdış da çox çəkməyib. Tam 70 ildən sonra – 1988-ci ildə burada yaşayan azərbaycanlılar yenidən kəndi tərk etməyə məcbur olublar. Statistikaya görə, həmin ilədək kənddə 500-ə yaxın sakin yaşayıb. Ancaq həm birinci, həm də ikinci deportasiya dövrlərində kənddən köçənlər Azərbaycanın bir çox bölgələrinə, o cümlədən Naxçıvana, Şəkiyə, Şamaxıya, Bakıya və digərlərinə pənah aparmalı olublar.
Kənddə görüşüb söhbətləşdiyimiz insanlardan biri də Əbülfəz Həşimovdur. Əbülfəz müəllim hazırda Çalxanqala kənd tam orta məktəbində fizika fənnini tədris edir. 62 yaşı var. Onlar da bura Dərələyəz mahalından – Yegeqnadzor rayonunun Agkənd kəndindən köçüblər. Bu rayon da 1931-ci ildə yaradılıb, 1935-ci ilə qədər Keşişkənd, həmin tarixdən 1957-ci ilə qədər Mikoyan, ondan sonra isə Yeğeqnadzor rayonu adlandırılıb. Paşalı kimi Keşişkəndin əhalisi də ötən əsrin əvvəllərində daşnakların hücumuna məruz qalıb. Hətta 1918-ci ilin yazında bu hücumlardan yaxa qurtarmaq üçün dinc əhali Vedibasar özünümüdafiə dəstələrinin komandanı Abbasqulu bəy Şadlinskinin mühafizəsi ilə müvəqqəti olaraq oradan çıxarılıblar, sonradan həmin əhali yenidən öz yurdlarına qayıdıb. Sovet dövründə isə buradakı Azərbaycan kəndlərini erməniləşdirmək üçün mənfur qonşularımız əllərindən gələni ediblər. Nəticədə 1920-ci ildə rayon ərazisində 66 azərbaycanlı kəndi olduğu halda, 1988-ci ildə bu rəqəm 7-yə endirilib: Ələyəz, Aysəsi, Qovuşuq, Qabaxlı, Gülüdüzü, Qaraqaya, Qoturvan. Ümumilkdə isə elə həmin il Qalasər, Əmağu, Sallı, Hors, Ağkənd, Civə, Aysəsi, Qovuşuq, Qabaxlı, Gülüdüzü, Qaraqaya, Qoturvan, Ələyəz kəndlərində yaşayan bütün azərbaycanlılar oradan çıxarılıb.
Əbülfəz müəllim deyir ki, onlar Ağkənddə yaşayırdılar. Digər azərbaycanlı kəndlərində olduğu kimi bu kənddə də səkkizillik məktəb fəaliyyət göstərirdi. Əhali əsasən əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olurdu. Başqa bir fəaliyyət sahəsi yox idi. Bir məsələ də var idi ki, ermənilər heç vaxt azərbaycanlıların yuxarı bir vəzifəyə irəli çəkilməsinə imkan vermirdilər. Məsələn, öz kəndimizdə və digər qonşu kəndlərdə tanıdığımız çox sayda insanlar var idi ki, Bakıda, Moskvada, o zaman Leninqradda müxtəlif sahələrdə ali təhsil alıb qayıtsalar da, onlar ən yaxşı halda kənd məktəbində müəllim işləyə bilərdilər. Yəni bütün bunları ermənilər düşünülmüş bir siyasət olaraq həyata keçirirdilər. Məqsəd təbii ki, azərbaycanlıların indiki Ermənistan ərazisində yaşamaması idi.
Naxçıvana necə köçdüklərini dilə gətirən Əbülfəz Həşimov deyir ki, bu işdə naxçıvanlıların bizə çox köməyi dəydi. Köçümüzü gətirmək üçün buradan xeyli sayda yük maşınları da gəlmişdi. Ancaq bir neçə yataq dəsti və geyimlərimizi götürə bildik. Digər əşyalarımızı elə evimizlə birgə orada qoymağa məcbur olduq.
Şahzadə Vəliyev söhbətə müdaxilə edərək deyir ki, bizim yaşadığımız kəndlərin çoxu Naxçıvana yaxın olduğundan biz əvvəlki illərdə də bura bazara, alış-verişə, toya-düyünə gələrdik. Xüsusilə bir xəstəmiz olanda üz tutduğumuz yer yalnız Naxçıvan xəstəxanaları idi. Bunu həm də güvənc, etibar məqsədi ilə edirdik. Buna görə də burada tanıdığımız dost-tanışlar, qohumlar çox idi. Çox vaxt yaylaq yerlərində qoyun sürülərimizi yanaşı otarardıq. Naxçıvana köçəndə isə Kükü (Şahbuz rayonu) kəndinin camaatı bizə çox kömək etdi. Aramızdaki məsafə çox yaxın idi, cəmi 7-8 kilometr. İlk günlərdə kənd sakinlərinin bir çoxu evlərində bizim ailələrə qalmaq üçün yer də ayırmışdı. Elə Gabuddan köçənlərin bəziləri də sonradan Şahbuzun bir neçə kəndində məskunlaşmalı oldular.
Şahzadə Vəliyev onu da əlavə edir ki, hazırda Çalxanqalada Qərbi Azərbaycanın 20-yə yaxın kəndindən gələnlər var. Həmçinin bizim Dərələyəz mahalından köçənlərdən Şərurda, Şahbuzda, Babəkdə, Naxçıvan şəhərində yaşayanlar az deyil. Burada özümüzə yurd-yuva qursaq da, doğulub boya-başa çatdığın yerlər, uşaqlıq xatirələri insanı bir ömür boyu tərk etmir. Dövlətimiz burada bizim üçün hər cür şərait yaradıb. Daimi işığımız, qazımız, suyumuz var, kəndimizdə bütün lazımi infrastruktur layihələri həyata keçirilib, 2003-cü ildən 2009-cu ilədək kənddə 37 fərdi ev tikilərək sakinlərə verilib, yollarımız abadlaşdırılıb. Ancaq bununla yanaşı, yurd nisgili qəlbimizdə hələ də qalmaqdadır. İnanırıq ki, biz yenidən öz el-obamıza qayıdacağıq.
Bu fikirlərə Əbülfəz Həşimov da qoşulur. Deyir ki, Ağkənd onun uşaqlıq və gənclik xatirələrinin ömür yoluna yazılan kövrək səhifələridir. Bu səhifələr nə qədər oxunsa da bitən deyil. Böyük ümidlə inanırıq ki, o səhifələri yenidən vərəqləmək imkanımız olacaq.
Qərbi azərbaycanlılarla indiyədək fərqli mövzularda çox görüşüb söhbətləşmişəm. Mövzu nə olursa olsun, söhbət həmişə də ələnib-fırlanıb o doğma torpaqların üzərində dayanıb. Həmyerlilərimiz öz dədə-baba yurdlarına sevgilərini dilə gətirsələr də, ürəklərindəki nisgil hər zaman onları narahat edib – bir daha o yerləri görə bilməmək qorxusu. Amma şükürlər olsun ki, Vətən müharibəsində qazandığımız Qələbədən sonra Müzəffər Ali Baş Komandanımızın rəhbərliyi ilə Ordumuzun yaratdığı reallıqlar qəlbimizdə o torpaqlara qayıtmaq ümidini də xeyli artırıb. “Bizim tarixi torpaqlarımız İrəvan xanlığıdır, Zəgəzur, Göyçə mahallarıdır… Biz azərbaycanlılar bu tarixi torpaqlara qayıtmalıyıq.” -fikirləri indi yüzminlərlə soydaşımızın illərlə arzuladıqlarının reallığa çevrilməsinə vəsilə olan ümid qığılcımlarıdır. Bu qığılcımların alovlanmasına isə az qalıb.
Səbuhi HƏSƏNOV
