Azərbaycanda elmin inkişafı istiqamətində həyata keçirilən islahatlar Ulu Öndər Heydər Əliyevin Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə qayıdışı ilə inkişafın yeni mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Azərbaycan elminin inkişaf etdirilməsinə dövlət səviyyəsində böyük qayğı göstərilib, ölkədə alimin və elmin nüfuzu yüksəldilmişdir.
1996-cı il “Uluslararası qaynaqlarda Naxçıvan” mövzusunda keçirilən beynəlxalq simpozium muxtar respublikada elmin yeni inkişafına təkan vermişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin simpozium iştirakçılarına göndərdiyi təbrik məktubunda deyilirdi: “Öz əlverişli coğrafi mövqeyi, təkrarolunmaz mədəniyyət və incəsənət abidələri, istedadlı alim və ədibləri ilə seçilən bu diyar dünyanın bir çox tarixçi, səyyah və alimlərinin diqqətini cəlb etmiş, onların əsərlərində dərin iz qoymuş və özünəməxsus yer tutmuşdur. Həmin qaynaqların araşdırılması, onlarda Naxçıvan haqqında qeyd olunmuş məlumatların toplanılıb tədqiq və nəşr olunması Azərbaycan tarixinin obyektiv, elmi şəkildə işlənib hazırlanması üçün misilsiz əhəmiyyət kəsb edir”.
Ulu öndərin məhz bu fikirləri Naxçıvan Muxtar Respublikasında yeni bir elmi qurumun – 1999-cu ildə Naxçıvan Elm və Texnika Mərkəzinin yaranmasının əsasını təşkil etdi. Naxçıvan Elm və Texnika Mərkəzində bir sıra istiqamətlərdə tədqiqatlar aparılmış, uğurlu nəticələr əldə olunmuşdur.
Elmin inkişafını daim diqqət mərkəzində saxlayan Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev Naxçıvan Muxtar Respublikasının geosiyasi vəziyyətini nəzərə alaraq 2002-ci il avqustun 7-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin yaradılması haqqında 1003 №-li tarixi sərəncam imzaladı. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin təşkili və formalaşdırılması ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin sədrliyi ilə 2002-ci 12 avqust tarixində Naxçıvan Muxtar Respublikasında müşavirə keçirildi. Bölmənin yaradılması zəruriliyindən bəhs edən ümummilli lider Heydər Əliyev müşavirədəki nitqində demişdir: “Mən bununla Naxçıvan Muxtar Respublikasının indiyə qədər çox az öyrənilmiş, qədim tarixinin, mədəniyyətinin, elminin, ədəbiyyatının yenidən dərindən araşdırılması və onlar haqqında elmi əsərlərin, populyar kitabların, yaxud başqa nəşrlərin hazırlanması məqsədi daşıyıram”.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin “Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin təşkil edilməsi haqqında” 26 avqust 2002-ci il tarixli qərarına əsasən Bölmə tərkibindəki institutlar Naxçıvan Regional Elm Mərkəzi, Naxçıvan Elmi-Tədqiqat Bazası və Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının Batabat və Ağdərə stansiyalarından təşkil olunmuşdur.
Sərəncama müvafiq olaraq, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Naxçıvan Bölməsində 6 elmi tədqiqat institutu – Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutu; İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu; Təbii Ehtiyatlar İnstitutu; Bioresurslar İnstitutu; Batabat Astrofizika Rəsədxanası və Əlyazmalar Fondu yaradılmışdır.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan Respublikasında elm və təhsil sahəsində idarəetmənin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında” 28 iyul 2022-ci il tarixli Fərmanına əsasən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Naxçıvan Bölməsinin Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutu, İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu və Əlyazmalar Fondu müvafiq elmi istiqamətlər üzrə tədqiqatlar həyata keçirir, uğurlu nəticələr əldə edirlər.
Maddi-texniki baza.
2003-cü ildə AMEA Naxçıvan Bölməsinin Aparatının, Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun və İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun yerləşdiyi bina, 2004-cü ildə isə Əlyazmalar Fondu, Elmi Kitabxana, Nəşriyyat və Arxivin yerləşdiyi bina istifadəyə verilmişdir.
Bölmədə “Arxeologiya və Etnoqrafiya Muzeyi” yaradılmışdır. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində keçirilən ekspedisiyalar zamanı aşkar edilmiş qədim maddi-mədəniyyət nümunələri muzeyə təqdim edilir.
2005-ci ildə Bölmədə “Tusi” adlı nəşriyyat fəaliyyətə başlamışdır. Nəşriyyatda 2005-ci ildən çap olunan “Elmi əsərlər” jurnalı, eləcə də “Axtarışlar” jurnalı, elmi və elmi-təşkilati fəaliyyət haqqında hesabat, elmi işçilərin əsərlərinin biblioqrafiyası və s. nəşrlər işıq üzü görür.
Naxçıvan Muxtar Respublikasında, eləcə də Bölmənin elmi mühitində və elmi-tədqiqat müəssisələrindəki konfranslar, təqdimatlar, yubileylər və digər mühüm elmi yeniliklərin yer aldığı www.ameanb.com internet portalı və onun mobil versiyası müasir dizaynda hazırlanaraq istifadəyə verilmişdir. 2024-cü ilin ötən dövründə Bölmənin saytında yerləşdirilmiş məlumatlara 11 642 baxış qeydə alınmışdır. AMEA Naxçıvan Bölməsi facebook və instagram sosial şəbəkələrində aktiv fəaliyyət göstərmiş, baş verən yeniliklər sosial şəbəkə hesabları vasitəsilə Türkiyə, ABŞ, Fransa, Almaniya, Macarıstan, Belçika, Yunanıstan kimi ümumilikdə 16 ölkə üzrə izlənmişdir.
Bölmənin Elmi Kitabxanasının bazasında www.e-kitab.ameanb.nmr.az elektron kitabxana yaradılmış və 12 terabayt yaddaşı olan əsas və ehtiyat server quraşdırılmış, 6 oxucu yeri olan elektron oxu zalı istifadəyə verilmişdir. Kitabxana skayner cihazı, elektron daşıyıcılarda olan məlumatların vizual və səsli izlənməsi üçün televizor, mobil elektron lövhə və digər aidiyyəti avadanlıqlarla təmin edilmişdir. Bu günədək elektron kitabxanada 2819 kitabın elektron variantı hazırlanmışdır ki, bunlardan 1805-i internetdə, 1014-ü lokal şəbəkədə yerləşdirilmişdir.
Kadr hazırılığı.
AMEA Naxçıvan Bölməsinin kadr potensialının artırılması istiqamətində bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. Ulu öndər Heydər Əliyevin qayğısı sayəsində AMEA Naxçıvan Bölməsi üzrə ilk dəfə seçkilər keçirilmişdir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına 2003, 2007, 2014 və 2017-ci illərdə keçirilən seçkilərdə Naxçıvandan olan elm adamlarından 3-ü akademik, 13-ü isə müxbir üzv seçilmişdir. AMEA-nın müxtəlif elmi-tədqiqat institutlarına, təhsil müəssisələrinin doktoranturalarına gənc elmi kadrlar göndərildi, magistr təhsilli gənclər işə dəvət edildi. Bu diqqət və qayğı sonrakı illərdə də davam etdirildi. Hazırda Bölmədə 36 elmi işçi tədqiqatlarda iştirak edir. Elmi işçilərdən 1 nəfər AMEA-nın həqiqi üzvü, 2 nəfər AMEA-nın müxbir üzvü, 3 nəfər elmlər doktoru, 19 nəfər fəlsəfə doktoru olmuşdur ki, bu da elmi potensialın 69,4%-ni təşkil etmişdir. Əməkdaşların 21 nəfərinin elmi adı vardır (3 nəfəri professor, 18 nəfəri dosent – 58,3%).
2006-cı ildən Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən AMEA Naxçıvan Bölməsinə doktorantura və dissertantura yolu ilə kadr hazırlamağa icazə verilmişdir. Bölmənin fəaliyyətə başladığı ilk illərdə başqa elm və təhsil müəssisələri bölmə üçün kadr hazırlayırdısa, sonralar Bölmə Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə yanaşı, respublikamızın digər bölgələri və qonşu dövlətlərin elm və təhsil müəssisələri üçün kadr hazırlamışdır. Ümumiyyətlə, hər il bu məqsədlə bir çox doktorant və dissertant mövzularının təsdiqinə, elmi istiqamətlərin müəyyən edilməsinə nail olunur. 2024-cü ildə Bölmədə 5 nəfər doktorant (4 fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə, 1 elmlər doktoru hazırlığı üzrə), 6 nəfər dissertant (5 fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə, 1 elmlər doktoru hazırlığı üzrə) müvafiq dissertasiyalar üzrə tədqiqatları davam etdirir.
2006-cı ildən Bölmədə üç ixtisas üzrə (“Vətən tarixi”, “Arxeologiya”, “Müəssisələrin təşkili və idarə olunması”) Dissertasiya Şurası yaradılmışdır. 2013-cü ildən bu şuraya elmlər doktoru dissertasiya müdafiə etmək səlahiyyəti verilmişdir. Hazırda “Vətən tarixi” və “Arxeologiya” ixtisasları üzrə doktorluq Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir. Dissertasiya Şurasında həm Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşları, həm də müxtəlif elm və təhsil müəssisələrinin əməkdaşları fəlsəfə doktoru və elmlər doktoru dissertasiyalarını müdafiə etmişlər. Fəaliyyəti dövründə şurada 19 nəfər elmlər doktoru, 96 nəfər isə fəlsəfə doktoru dissertasiyası müdafiə etmişdir.
Elmi nəticələr.
AMEA Naxçıvan Bölməsi fəaliyyəti dövründə icra edilən elmi-tədqiqat işlərinin 91 mühüm nəticəsi AMEA-nın illik hesabatlarına daxil edilmişdir. Gəmiqaya abidələrində aparılan araşdırmalarda, Naxçıvantəpə, Ovçulartəpəsi, Oğlanqala, Qızqalası, I Kültəpə, Xarabagilan, Duzdağ, Tumbultəpə və başqa tarixi yerlərdə aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı mühüm tarixi əhəmiyyətə malik maddi-mədəniyyət nümunələri aşkar edilmişdir. Ümumiyyətlə, ərazidə 28 beynəlxalq arxeoloji ekspedisiya təşkil olunmuş, 1200-dən çox abidə aşkar olunmuş və pasportlaşdırılmışdır ki, bunlardan 57-si dünya əhəmiyyətli tarix və mədəniyyət abidəsidir. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Naxçıvanın 500 min ilə yaxın yaşayış tarixinin mövcudluğu, ilkin şəhər mədəniyyətinin beşiklərindən biri olduğu, Boyalı qablar mədəniyyətinin bu ərazidə formalaşdığı, həmin mədəniyyəti yaradan tayfaların Naxçıvan ərazisində yaşadığı, Duzdağın dünyada duz çıxarılan ilk duz mədəni olduğu sübut olunmuşdur.
Elmi nəşrlər.
Bölmənin 2 cilddə “Naxçıvan Ensiklopediyası”, “Naxçıvan abidələri ensiklopediyası”, “Naxçıvan tarixi atlası”, 3 cilddə “Naxçıvan tarixi”, “Naxçıvan teatrının səlnaməsi”, 3 cilddə “Naxçıvan folkloru antologiyası”, “Dədə Qorqud yurdu-Naxçıvan” tarixi-coğrafi və etnoqrafik atlası, 2 cilddə “Naxçıvan coğrafiyası”, “Naxçıvan etnoqrafiyası” fundamental nəşrləri işıq üzü görmüşdür. Bölmə əməkdaşlarının 198 monoqrafiyası, 190 kitabı, 7 kitabçası, 8 metodik vəsaiti, 4914 məqaləsi, 1306 konfrans materialı, 99 tezisi çap olunmuşdur. Bölmə alimlərinin dünyanın bir sıra ölkələrində 21 monoqrafiyası, 22 kitabı, 766 məqaləsi, 427 konfrans materialı, 46 tezisi çap olunmuşdur. Elmi məqalələrdən 83-ü “Web of Science”, “Scopus” və digər elmi bazalara daxil olan impakt faktorlu jurnallarda çap edilmişdir. Bölmə əməkdaşlarının əsərlərinə 3170 istinad qeydə alınmışdır. KİV-də əməkdaşların 4423 məqaləsi işıq üzü görmüşdür.
Açıq dünya ensiklopediyası - Vikipediyanın ingilis və rusdilli səhifələrində Naxçıvan tarixi ilə bağlı erməni iddialarını əks etdirən məqalələrin redaktəsi həyata keçirilmiş, Naxçıvan tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı məqalələr yerləşdirilmişdir.
Naxçıvan Muxtar Respublikasın;n 100 illiyi çərçivəsində Naxçıvanla bağlı Vikipediyada yer alan təxminən 30-a yaxın məqalədə redaktə və genişləndirmə işləri aparılmış, “Naxçıvan Muxtar Respublikası mövzularda” şablonu tərtib edilərək bir xüsusi bölmədə toplanmışdır. Bölmə əməkdaşlarının da işə cəlb olunması ilə Naxçıvanla bağlı məlumatlar alimlərin elmi məsləhətləri əsasında yenilənmiş, mövcud məqalələrə yeni əlavələr və dəyişikliklər edilmişdir.
Ümumi olaraq Vikipediyaya 4503, Vikidataya 1907, Vikiresursa 23, Vikikitaba 17, Vikimənbə 238, Vikisitat 650 (redaktə), 1 (yeni məqalə), Vikimediaya 315 yeni material əlavə etmişdir.
2005-ci il Bölmədə “Tusi” adlı nəşriyyat fəaliyyətə başlamış və nəşriyyatda çap olunan Bölmənin “Elmi əsərlər” jurnal 2010-cu ildə Fransanın Paris şəhərində yerləşən Beynəlxalq Qeydiyyat Mərkəzində Beynəlxalq Standart Seriya Nömrəsi (ISSN) ilə qeydə alınmışdır. Ötən dövrdə nəşr olunan Bölmənin “Elmi əsərlər” jurnalının 75 nömrəsi, “Axtarışlar” jurnalının isə 48 nömrəsi işıq üzü görmüşdür. 2024-cü ildən “Elmi əsərlər” jurnalı üzrə çap olunan məqalələr DOİ rəqəmsal identifikatorla təmin edilmişdir.
2007-ci ildən AMEA Naxçıvan Bölməsinin təsis etdiyi “Taleyi və sənəti” seriyası üzrə məqalələr toplusu nəşr olunaraq ictimaiyətə təqdim edilmişdir. 2007-2023-cü illərdə Naxçıvan Bölməsinin hazırladığı “Taleyi və sənəti” məqalələr toplusunun 17 seriyası işıq üzü görmüşdür.
2011-2022-ci illərdə AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşları 4-ü beynəlxalq olmaqla 23 qrant layihəsinin qalibi olmuşlar.
Beynəlxalq əlaqələr və tədbirlər.
Fəaliyyəti dövründə AMEA Naxçıvan Bölməsi 20-dən çox, o cümlədən ABŞ, Rusiya, Polşa, Fransa, Türkiyə, İran və başqa ölkələrin elm və təhsil müəssisələri ilə sıx elmi əlaqələr qurmuşdur. AMEA Naxçıvan Bölməsi ilə Rusiya Federasiyasının Sibir Bölməsi, Polşa Elmlər Akademiyasının Krakov Bölməsi arasında elm sahəsində əməkdaşlıq haqqında protokol, Türkiyənin Dil Qurumu, Tarix Qurumu, İğdır Universiteti, İran İslam Respublikasının Tehran Universiteti arasında elmi əlaqələrə dair memorandum, İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitututu ilə Türkiyənin İstanbul Universitetinin Türkiyyat Araşdırmaları İnstitutu, Şimali Makedoniya Respublikasının “Vision” Universiteti arasında əməkdaşlıq haqqında protokol, Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun Qədim dövr arxeologiyası şöbəsi ilə Fransa Respublikası Milli Elmi Araşdırmalar Mərkəzinin Arxeologiya laboratoriyası arasında elmi əməkdaşlıq haqqında müqavilə imzalanmışdır.
AMEA Naxçıvan Bölməsinin elm adamlarının dünyanın müxtəlif ölkələrində keçirilən beynəlxalq səviyyəli elmi tədbirlərdəki məruzələri maraqla qarşılanır. Belə ki, Bölmə əməkdaşları İslamabad, Dallas, Oksford, Moskva, Kiyev, Tokio, Vyana, Turin, Zaqreb, Qahirə, Astana, Budapeşt, Aşqabad, Ankara, İstanbul, Qars, Antalya, Sivas, Tunis, Tehran, Təbriz və bir çox şəhərlərdə 300-dən çox beynəlxalq elmi simpozium və konfranslarda çıxış etmişlər. Dünyanın bir sıra alim və tədqiqatçılarının iştirakı ilə AMEA Naxçıvan Bölməsində keçirilən “Naxçıvan: tarixi gerçəklik, müasir durum, inkişaf perspektivləri” (9-10 iyun 2006), “Naxçıvan bu gün: islahatlar, perspektivlər” (5-6 oktyabr 2007), “Nuh peyğəmbər, Dünya tufanı və Naxçıvan” (24-25 aprel 2009), “Naxçıvan: ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi” (21-23 iyul 2011), “Naxçıvan: ilkin şəhər və Duzdağ” (27-28 iyul 2012), “Naxçıvanın muxtariyyəti tarixi nailiyyətdir” (04-05 iyul 2014), “Naxçıvanda Dədə Qorqud” (26-27 oktyabr 2015), “Naxçıvan qalaları: tarixdə və günümüzdə” (8-10 iyul 2016), “Naxçıvanın türk-islam mədəniyyəti abidələri: tarixdə və günümüzdə” (7-8 iyul 2017), “Naxçıvan: İslam mədəniyyətinin paytaxtı” (7-8 sentyabr 2018), “Görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri: Nemətullah Naxçıvani” (5-7 iyul 2019), “Naxçıvan Muxtar Respublikası: Dayanıqlı inkişaf, uğurlar, perspektivlər” (14 avqust 2020), “Naxçıvan: tarixi, mədəniyyəti, təbii sərvətləri və müasir inkişafı” (9 iyul 2021, 7-8 iyul 2022), “Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaranması: keçmişdən bu günə və sabaha” (6-8 iyun 2024) kimi beynəlxalq konfrans və simpoziumları qeyd etmək olar. Muxtar respublikada keçirilən çoxsaylı beynəlxalq və respublika səviyyəli elmi konfrans və simpoziumlar elmin inkişafına, Naxçıvana dair bir sıra faktların dəqiqləşdirilməsinə müsbət təsir göstərmişdir.
Elm və təhsilin əlaqəsi.
Bölmə əməkdaşları muxtar respublikanın təhsil müəssisələrində müvafiq profillər üzrə dərslər tədris etmişlər. Əməkdaşların dərs vəsaiti, metodik vəsait və fundamental elmin tədrisi ilə əlaqədar Naxçıvan Dövlət Universitetinin, Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun, “Naxçıvan” Universitetinin əsərlərində elmi məqalələri çap olunmuşdur. Naxçıvan Dövlət Universitetinin “Tarix”, “Tərcümə (Ərəb-Azərbaycan dilləri)”, “Tərcümə (Fars-Azərbaycan dilləri)”, “Fəlsəfə”, “Kitabxanaçılıq” ixtisasları və “Naxçıvan” Universitetinin “Dinşünaslıq” ixtisası üzrə təhsil alan tələbələr AMEA-nın Naxçıvan Bölməsinin müvafiq elmi tədqiqat müəssisələrində təcrübə keçmişlər.
Mükafatlar və təltiflər.
AMEA Naxçıvan Bölməsinin səmərəli elmi fəaliyyəti ölkə rəhbərliyi tərəfindən daim yüksək qiymətləndirilmişdir. Əməkdaşlardan 1 nəfər “Şöhrət” ordeninə, 3 nəfər “Əməkdar elm xadimi”, 1 nəfər “Əməkdar müəllim”, 1 nəfər “Əməkdar jurnalist” fəxri adına, 6 nəfər “Tərəqqi” medalına, 3 nəfər Prezident mükafatına, layiq görülmüşdür. Üç nəfər Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 90 illiyi ilə əlaqədar Naxçıvan Muxtar Resdpublikası Ali Məclisinin “Qızıl medal”ına, 2 nəfər “Heydər Əliyev yubiley medalı”na, 1 nəfər Azərbaycan Ağsaqqallar Şurasının “Fəxri Ağsaqqal” döş nişanına layiq görülmüş, bir nəfər Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Fəxri Fərmanı, iki nəfər “Naxçıvan Muxtar Respublikasına xidmətlərinə görə” nişanı ilə təltif edilmişdir. “Naxçıvan tarixi” çoxcildliyi, akademik İ.Hacıyevin “Naxçıvan Azərbaycanın dövlətçilik tarixində” monoqrafiyası elm sahəsi üzrə Naxçıvan Muxtar Respublika mükafatına, həmçinin AMEA-nın müxbir üzvü F.Səfərlinin “Tarixi mənbələrdə Nuh peyğəmbər”, AMEA-nın müxbir üzvü H.Q.Qədirzadənin “Dünya və insan: başlanğıcın sonu, sonun başlanğıcı” kitabları Ali Məclisin mükafatına layiq görülmüşdür. 18 nəfər AMEA-nın Rəyasət Heyətinin Fəxri Fərmanına, 19 nəfər Təşəkkürnaməsinə layiq görülüb. Həmçinin ötən dövr ərzində Bölmə əməkdaşları dünyada və respublikamızda bir sıra beynəlxalq nüfuzlu elmi tədqiqat mərkəzləri tərəfindən mükafatlandırılmış, medallara layiq görülmüş, beynəxalq qurumların və jurnalların üzvü seçilmişlər.
Orxan BAĞIROV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin Elmi və təhsil şöbəsinin müdiri,
aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
